Qalalar, bürclər, qalaçalar və digər istehkam tikililəri əsrlər boyu Azərbaycan şəhərləri və xanlıqlarının sərhədlərini qoruyub. Onların neçə düşmən hücumunun qarşısını və neçə məkrli planı pozması saya gəlməz. Azərbaycanın böyük hökmdarlarını taleyi bu tikililərin çoxu ilə sıx bağlıdır, qalaların öz tarixləri isə zaman keçdikcə əfsanəyə çevrilib.
Cavanşir qalası
İsmayıllının qüruru olan bu qala görkəmli alban sərkərdəsi və hökmdarı, 642-681-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Cavanşir Mehraninin adı ilə bağlıdır. Əsası Mehranilər sülaləsi tərəfindən qoyulmuş Girdman knyazlığı müasir İsmayıllı ərazisində yerləşirdi. Sülalə öz hakimiyyətini sonralar bütün Albaniya ərazisində yaymışdır.
Qala Ağçayın sağ sahilində, rayon mərkəzindən 7 kilometr və İsmayıllının ən qədim yaşayış məskənlərindən olan Talıstan kəndindən 4 kilometr məsafədə yerləşir. “Talıstan” toponimi “tala məskəni” mənasını verir. Kəndin ətrafında dörd qədim yaşayış məskəni və beş qəbiristanlığın izləri qalıb. Ötən əsrin 60-cı illərində burada aparılmış ilk arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən edilib ki, bu ərazinin azı 2 minillik tarixi var.
Kənddən Cavanşir qalasına ya atla, ya da piyada getmək olar. Erkən orta əsrlərin bu möhkəm müdafiə sistemi xarici və daxili (içqala) hissələrdən ibarətdir. Cənub divarının eni 2 metrə, hündürlüyü 10 metrə çatır. Sahəsi 2 hektar olan İçqala ən hündür qayanın üstündə ucaldılıb.
Hesab edilir ki, məhkum olunan insanları bu qayadan atırdılar. Cavanşir qalasından 7 kilometr məsafədə yerləşən Qız qalasına yeraltı yol çəkilmişdi. Zaman keçdikcə bu yol dağılıb, lakin onun bəzi hissələri dövrümüzə gəlib çatıb.
Cavanşir uzun illər apardığı mübarizədən sonra 667-ci ildə ərəb xilafətinin vassallığını qəbul etmişdi. Bu, Azərbaycan tarixində dönüş mərhələsi olub və İslamın ölkənin hər yerində yayılmasına şərait yaradıb.
Qalanın ərazisində sıx meşə ilə əhatə olunmuş şəlalə var. Bu meşəlik piknik üçün ideal yerdir.
Şəki qalası
Şəhərin şimal-şərqində ucaldılmış Şəki qalası Şəkinin ilk xanı Hacı Çələbinin hakimiyyəti dövründə (1743-1755) tikilib. Qala xanın iqamətgahı olub. Qala üçün yer nəinki hərbi-strateji, həm də şəhərin bu hissəsində əlverişli mikroiqlim baxımından uğurludur. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 1300 metr, şimal divarının hündürlüyü 4 metr, cənub divarının hündürlüyü 8 metr, qalınlığı 2,2 metrdir.
Qalanın cənub və şimal tərəfdən iki darvazası və müdafiə bürcləri var. Qalanın dağıdılmış hissələri sovet dövründə bərpa edilib. Qalanın içərisində müxtəlif dövrlərdə 40-dək tikili olub. Onlardan ən başlıcası 1762-ci ildə mismarsız tikilmiş Şəki xan sarayıdır.
Gələrsən-Görərsən qalası
Şəkinin ən məşhur tarixi məkanlarından biri olan “Gələrsən-Görərsən” qalası qala Kiş çayının yuxarı axınının sol sahilində şəhərin 4 kilometr şimalında Qaratəpə dağının zirvəsində yerləşir. Ehtimallara görə, qalanın təməli XV əsrdə Şəki hökmdarı Əlican tərəfindən qoyulub.
Qalanın adı Nadir şahın Şəki xanlığına hücumu ilə bağlıdır. 1743-cü ildə özünü Şəki xanı elan edən Hacı Çələbi həmin qalaya sığınıb və Nadir şahın tələblərini rədd edib. Qəzəblənmiş şah, Çələbinin itaət göstərməməsinin səbəbini öyrənmək istəyib. Qalanın möhkəmliyinə arxayın olan Çələbi xan Nadir şaha “gələrsən-görərsən” cavabını göndərib. Həqiqətən də 1744-cü ildə böyük ordu ilə Şəkiyə gələn Nadir şah qalanı fəth edə bilməyərək geri qayıtmağa məcbur olub. Bu hadisədən sonra qala xalq arasında “Gələrsən-Görərsən” adlandırılıb.
Qala bu gün Şəkiyə gələn turistlərin ən çox üz tutduğu məkanlardan biridir. Onun xarabalıqları alatoranlıqda xüsusilə sirli görünür. Qalanın ərazisində dibi görünməyən çoxlu dərin quyular var. Bəzi mülahizələrə görə, bu, düşmən üçün tələdir. Habelə qalada yeraltı yolun olması da ehtimal edilir.
Qala divarlarından təbiətə – yaşıl meşələrlə örtülü uca dağlara və Kiş çayına gözəl mənzərə açılır.
Gəncə qalası
Qədim Gəncənin zəngin və maraqlı tarixi şəhərin çoxsaylı memarlıq abidələrində əksini tapıb. Belə abidələrdən biri Gəncə qalasıdır. Onun möhkəm divarlarının qalıqlarını ən qədim şəhər parkı olan “Xan bağı”nın ərazisində görmək mümkündür.
Qeyd edək ki, XVI əsrin ikinci yarısında Gəncə Osmanlı və Səfəvilər dövlətləri arasında döyüş meydanına çevrilmişdi. Elə o zaman da möhkəm istehkam tikilməsinə ehtiyac yaranıb. Bütün Asiyanın sipəri kimi tanınan Gəncə Qalası türk sultanı III Muradın göstərişinə əsasən Qafqazda türk ordusuna rəhbərlik edən Fərhad paşa tərəfindən 1588-ci ildə tikilib. Gəncənin tarixi mərkəzindən 7 kilometr məsafədə yerləşən qala divarlarının ümumi uzunluğu 13,7 kilometr, hündürlüyü 12 metrdir. Qalanın tikintisində əsasən yerli çay daşı və gildən istifadə edilib. Onun cənub-qərb, şimal-qərb və şərq divarları çay daşı ilə yanaşı, qırmızı kərpicdən istifadə edilməklə daha çox möhkəmləndirilib. Divarboyu hər 200-500 metrdən bir 30 müdafiə bürcü tikilib. XVI əsrin əvvəlində – XVII əsrdə qala ilə bölünmüş Gəncə dörd hissədən ibarət olub: Bayır şəhər, Şəhristan, İçqala və Narınqala.
Əlverişli coğrafi mövqeyinə görə, Gəncə həmişə hərbi-strateji əhəmiyyət daşıyıb. Bunu general Sisyanovun mülki hökumətin nümayəndəsi Qasparova məktubunda da görmək olar: “Bütün Azərbaycanı vahimədə saxlayan Gəncə qalasının alınması Rusiya üçün çox vacibdir”. 1804-cü ildə rus qoşunları Sisyanovun rəhbərliyi altında Gəncəni mühasirəyə aldılar. Şəhəri təslim etmək barədə dəfələrlə edilmiş təklifə Gəncə hökmdarı Cavad xanın son cavabı belə olub: “Sən Gəncəyə yalnız mənim meyitimin üstündən keçib girə bilərsən”. Bundan sonra Sisyanov şəhər üzərinə dörd tərəfdən hücuma keçir. Qanlı döyüşdə Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa öldürülür, Gəncə düşmən tərəfindən işğal edilir.
Rusiyaya birləşdirildikdən sonra Gəncə eyniadlı qəzanın, daha sonra isə quberniyanın mərkəzi olur. Memar İqnati Kşiştaloviçin hazırladığı və 1873-cü ildə II Aleksandrın imzaladığı yeni plana əsasən şəhərin tarixi hissəsi xeyli dəyişikliyə məruz qaldı. Qala dağıdıldı, yerində Avropa tipli məhəllələr salındı.
Gəncə qalasının çox kiçik hissəsi olan Şirəlibəy bürcü dövrümüzədək gəlib çatıb. 2007-ci ildə bu qala divarında bərpa işləri aparılıb.
Yeri gəlmişkən, şəhərin girəcəyində Gəncə çayı boyunca qədim Gəncə qalasının yarıuçuq divarlarını görmək olar.
Gülüstan qalası
Şamaxıdakı əfsanəvi Gülüstan qalası Azərbaycan dövlətçiliyinin ən böyük abidələrindən biridir. Adını yerləşdiyi gül-çiçəkli ərazidən götürən qala VIII-IX əsrlərdə Şamaxının şimal-qərbində 200 metr yüksəklikdəki dağ zirvəsində tikilib. Bu müdafiə istehkamı doqquz əsr ərzində Şirvanşahlar dövlətinin əsas müdafiə məntəqələrindən biri olub. Gülüstan qalası alınmazlığına görə el arasında Qız qalası adlandırılıb. Xarici işğalçıların basqını zamanı Şamaxı əhalisi qala divarları arxasında sığınacaq tapıblar. Qala ərəb, səlcuq, monqol, osmanlı qoşunlarının zərbələrinə tab gətirib.
Gülüstan qalasının ərazisi çoxsaylı yumru və dördkünc bürclərlə dövrəyə alınıb. XII–XIII əsrlərdə qala əsaslı şəkildə yenidən qurulub və möhkəmləndirilib. XIV-XV əsrlərdə Gülüstan qalası Şirvan hökmdarlarının iqamətgahlarından biri olub.
2011-ci ildə arxeoloji qazıntılar zamanı qalada Şirvanşahlar dövləti (IX-XVI) vaxtında tikilmiş yeraltı yol aşkarlanıb. Tarixçilərin fikrincə, bu yol düşmənə arxadan qəfil zərbə vurmaq, habelə qala ələ keçiriləcəyi təqdirdə Şirvanşahın qaçması üçün nəzərdə tutulubmuş. Yeraltı yol yaxınlıqda axan Zoğalavay çayının sahilinə gedib çıxırdı. Ərazidə, həmçinin körpü qalıqları tapılıb.
XVI əsrdə Gülüstan qalası səfəvi hökmdarı I Təhmasib tərəfindən ələ keçirilib. Şirvanşahlar dövlətinin mövcudluğuna son qoyan şah Şirvanın müstəqillik rəmzi olan Gülüstan qalasını dağıdıb. Səfəvi-osmanlı müharibəsi dövründə osmanlıların əlinə keçən qala bərpa edilib və orada türk qarnizonu yerləşdirilib.
Gülüstan qalası XVI əsrin sonunadək mövcud olub. Onu təkcə müharibələr deyil, həm də çoxsaylı zəlzələlər zədələyib, nəticədə dövrümüzə qalanın yalnız xarabalıqları gəlib çatıb. Şamaxının girişindəki bu xarabalıqlar şəhərin zəngin tarixi keçmişindən xəbər verir. Buradakı təpədən şəhərə və ətraf yerlərə füsunkar mənzərə açılır.
Əlincə qalası
Əlincə qalası Naxçıvanda eyniadlı dağın zirvəsində yerləşir. Yazılı mənbələrdə Əlincə qalası VI əsrə aid edilir. Bəzi tədqiqatçılar isə hesab edirlər ki, qala 2 min il əvvəl tikilib.
Vaxtilə bu möhtəşəm qala Naxçıvan hökmdarı Zahidə xatunun iqamətgahı olub. Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə qalada dövlət xəzinəsi saxlanılıb.
İstehkamın böyük divarları bişmiş kərpic və böyük daşlardan tikilib. Atabəylər dövləti dövründə Əlincə qalasının müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədilə su hovuzları və qala bürcləri tikilib. Sıldırım qaya və qalanın möhkəm divarları onu uzun müddət alınmaz edib. 1387-1401-ci illərdə Əlincə qalası Teymurun qoşunlarına müqavimət göstərib.
Müasir dövrdə qalada əsaslı bərpa işləri aparılıb. Bu zaman evlərin xarabalıqları, maddi mədəniyyət nümunələri, VII əsr və sonrakı dövrlərin sikkələri tapılıb. Qalada qayadan oyulmuş təxminən 8 hovuz aşkarlanıb. Onlardan biri – 5 metr dərinliyi olan hovuz bərpa edilib.
Hazırda arzu edən hər kəs Əlincə qalasına gedə bilər. Lakin oraya yetişmək və gözəl mənzərədən zövq almaq üçün iki min pilləkən qalxmaq lazımdır.
Sözardı
Azərbaycanın müdafiə istehkamlarında əksini tapan çoxəsrlik tarixini kiçik bir icmalda vermək çətindir. Axı biz hələ Bakının möhtəşəm Qız qalasından, monqol hücumlarına məruz qalmış Şəmkir qalasından, Sasanilər və Qafqaz Albaniyası dövlətlərinin istinadgahı olmuş Qəbələ qalasından danışmamışıq. Azərbaycan memarlığının bu və digər inciləri barədə siz növbəti yazılarımızda tanış olacaqsınız.
