Qədim tarixdən bəri İran şəhərlərinin strukturunda bazarlar mərkəzi yer tutub, ticarət marşrutlarının kəsişməsində yerləşib. Bu ərazilərdə bazarların eramızın 7-ci əsrindən başlayaraq mövcud olduğuna dair sübutlara rast gəlmək olar.
BBC-nin Farsca xidməti İran bazarları haqqında silsilə yazılar hazırlayıb. Onlardan biri dünyanın ən böyük örtülü bazarı sayılan Təbriz bazarıdır.
Ənənəvi bazarlar fəaliyyət göstərməkdə davam edən mədəni irsdir.
Burada iş görmək və istirahət etmək üçün yer və şərait var.
Bazar həyatını “şoppinqədək” endirən müasir ticarət mərkəzlərindən və ya mollardan fərqli olaraq köhnə bazarlar insanlara bir-biriylə söhbətləşmək, ünsiyyət qurmaq imkanı verir.
Beləliklə, köhnə bazarlar iqtisadi funksiyalarla bərabər sosial və mədəni funksiyalara da malikdir.
Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələri ənənəvi bazar həyatı kontekstində bir-birindən fərqli görünməyə çalışmırlar.
İran bazarları müxtəlif görünsə də, əslində çox oxşardır. Onlar hündürə yox, enə üzanan və ümumi bir dam altında fəaliyyət göstərən komplekslərdir.
Bazar məkanına məscid, məbəd, su anbarı, məktəb və hamam kimi bir-birini tamamlayan obyektlər daxildir.
Bundan əlavə, İran bazarlarının əsas elementləri müxtəlif şöbələr, qapalı dəhlizlər, bazara aid keçidlər və boş məkanlar, böyük və kiçik karvansaralar, anbarlar, böyük və misal üçün zərgərlik dükanları kimi kiçik obyektlərdən ibarətdir.
Təbriz bazarı
Təbriz bazarı kompleksinin tarixi 10-cu əsrə gedib çıxır.
Monqolların Elxanilər dövləti dövründə, yəni 13-14-cü əsrlərdə bu bazar İpək yolunun üstündə yerləşirdi və bu səbəbdən olduqca böyük bir əhəmiyyətə malik idi.
Qazan xan Təbriz şəhərini paytaxt elan etdi.
Həmin dövrlərdə yaşamış İran alimi və tarixçisi Həmdullah Mustovfi Qəzvini öz qeydlərində Təbriz şəhərini olduqca böyük bir şəhər kimi təsvir edib.
Elxanilər sülaləsi dövründən sonra bir müddət Təbriz şəhəri paytaxt kimi qalmaqda davam edib və Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri dövründə də əhəmiyyəti yüksək olub.
Lakin illər keçdikcə səhərdə bazarın yerləşdiyi yer müxtəlif səbəblərə görə dəyişib.
Məsələn, 12-ci əsrdə baş verən zəlzələ Təbriz bazarının böyük bir hissəsinin dağıdılmasına səbəb olub.
Sonradan, Zəydilik və Qacar dövrlərinin sonunda memarlar bazarda bərpə işləri aparıblar.
Təbriz bazarının bum yaşadığı dövrlər Nəsir Xosrov və Yaqut Həməvi, İbn Bətutə, Markopulos və Jean Chardin-in səyahət qeydlərində də təsvir olunub.
Fətəli şah Qacarın dövründə vəliəhd Abbas Mirzənin iqamətgahının Təbrizdə yerləşməsi də bu şəhərdəki bumu daha da gücləndirmiş oldu.
Vəliəhd bazarın yaxınlığında, şərq tərəfdə, özü üçün bir saray tikdirdi.
Qərb tərəfdən isə bazarın bir ucu Cümə məscidinə gedib çıxır.
Təbriz bazarı
Bu gün, iki milyondan çox əhalisi olan Təbriz, İranın şimal-qərbində yerləşən yeganə meqapolis miqyasında olan bir şəhəridir.
Təbriz bazarı Təbriz şəhərinin tam mərkəzində yerləşir.
Təbriz bazarının və tavanının sahəsi 4000 kvadrat metrə çatır.
Təbriz bazarı İran bazarları arasında ən tam sosial quruluşa malikdir.
Kompleks özündə 2600-ə yaxın hücrə, dükan və mağaza, 2 növbəli iş rejimi, 1 qərargah, 2 məscid, 1 supermarket,3 dəhliz, 2 hamam, 1 məktəb və 1.5 marketləri birləşdirir.
Təbriz bazarının yerinə yetirdiyi funksiyaları texnologiya, distribütorluq və satış sahələrinə aid etmək olar.
Təbriz Bazar Kompleksi dünyanın ən böyük universal bazarlarından biri kimi tanınır.
Təbriz Bazar Kompleksi 2008-ci ildə İranın Milli Mədəni İrs Siyahısına və avqust ayında YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir. Təbriz bazarının xarici görünüşü, şəhərin ümumi görünüşünə uyğun olaraq adi binalara bənzəyir.
Yağışlar və soyuq hava qapalı bazarın quruluşuna təsir göstərib. Təbriz bazarının tavanının hündürlüyü 5-6 metr təşkil edir və İranın tropik zonasında yerləşən bazarların tavanından daha qısadır, çünki istiliyi içəridə saxlamağa hesablanıb.
Təbriz bazarının ticarət sıralarının eni isə 4-5 metr enindədir.
Hər bir komanda müəyyən bir məhsula cavabdehdir. Ayaqqabılar, tekstil satıcıları, papaq istehsalçıları, çörəkçilər, dəyirmançılar, Çin tacirləri, meyvə-tərəvəz satıcıları – onların hamısının öz ayrıca yeri var.
Kiçik dükanların fərqli cəhəti onların qapalı olması, malların isə daha bahalı olmasıdır. Zərif kilimlər Müzəffəriyə dükanında satılır. Əmir dükanını isə qızıl və zərgərlik satışında ixtisaslaşıb. Ənənəvi Azərbaycan yun papaqları papaqçılar qrupu tərəfindən satılır.
Təbriz bazarının ticarət bölmələri şimal-cənub istiqamətlidir, odur ki, dəhlizlər şərq, şimal-şərq və cənub-qərb istiqamətində əsən küləklərin təsirinə məruz qalır. Dəhlizlər isti havanın çıxışını təmin etmək üçün bazar mərkəzi hissəsində yerləşir. Qışda qalın divarların istiliyi saxlaması üçün bazar dəhlizlərinin darvazaları qismən bağlı saxlanılır.
Təbriz bazarının bir hissəsi Nəsrəddin şah Qacar tərəfindən tikilmiş tarixi bir körpünün üzərində yerləşərdi.
Körpü 12-ci əsrdə sel nəticəsində dağılandan sonra onun yerində həmin körpünün təkrarlayan yenisi inşa edildi.
Təbriz bazar qrupları formaca fərqlidir, lakin təməlləri eynidir. Adətən dükanlar onları yaradan şəxslərin adını daşıyır.
Məsələn, Hacı Səfər Əli dükanının qurucusu, əslən Xoy çəhərindən olan və Təbrizdə yaşamış eyniadlı tacir olub.
Bazarın çılçıraq sistemi uzun dəhlizlərdə zəif və güclü işıq ardıcıllığını yaradır.
Novruz və ya Məhərrəm və Ramazan ayı kimi xüsusi günlərdə bu bazarın iqtisadi funksiyası kölgədə qalır, çünki bazar bayram məkanına çevrilir.
Xüsusilə şəhərdəki məscid və məktəblər, o cümlədən Sadıxiyə məktəbi də bazar kompleksinə daxil edildikdən sonra bu daha qabarıq özünü göstərir.
Təbriz bazarı İranın ən gur tarixi bazarlarından biri olsa da, yanğın kimi hadisələr də ondan yan keçməyib.
Bu ilin may ayında dükanlardan birində yanğın baş verib, bazarın bir hissəsinə 1 milyard tüməndən və 4 milyard dollardan çoxziyan dəyib.
Tarix boyu Təbriz bazarında həmişə yanğının baş verməsi riski yüksək olub.
Oktyabr və noyabr aylarında da Təbriz bazarında böyük yanğınlar olub.
Tikinti işləri zamanı elektrik enerjisində kəsilmələr Təbriz bazarı da daxil, İran bazarlarında, baş verən yanğınların əksəriyyətinin səbəbidir.
Təbriz Yanğınsöndürmə İdarəsinin statistikası da bazar kompleksindəki yanğınların əksəriyyətinin elektrik naqillərindən və qaynaq cihazlarından baş verdiyini təsdiqləyir. Digər yanğınlar ehtiyatsızlıqdan, yanan mayelərdən, qazdan və siqaret kötükləri səbəbindən baş verir.
Təbriz bazarındakı yanğınlar barədə Qacar dövrünün tarixçisi Etemad əl-Saltanah yazırdı: “Bir neçə il əvvələ qədər Təbriz bazarının damı tamamilə örtüldü, sahiblərin laqeydliyi isə yanğına səbəb oldu. ŞahzadəNəvab Vallah dörd-beş il əvvəl damların böyük hissəsini tağlarla örtdü və bu, vəziyyəti bir az yüngülləşdirməyə imkan verdi”.
Bu gün də Təbriz bazarının yanğından mühafizə tədbirlərinə ehtiyacı var, bazar dükanlarını anbar kimi istifadə etməmək və bazarda gecə-gündüz gözətçi olmaq ənənəsini canlandırmaq kimi sadə tədbirlər yanğının yayılmasının qarşısını ala bilər.
Təbriz bazarı
Bu ilin iyun ayının əvvəlində, mayın 9-da baş yanmış İke Kapilar Evi boşaldıldı və iyunun ortalarında bazar bərpa edildi. Bu, son iki onillikdə Təbriz bazarında aparılan bir çox bərpa işlərindən yalnız biridir.
Təbrizin tarixi bazarı ölkənin digər şəhərlərinin bazarlarını bərpa etmək üçün bir model olub.
Təbriz Bazarı Memarlıq sahəsində “Ağa Xan” Mükafatının beş qalibidir.
4 min dollarlıq mükafatın Təbriz bazarının bərpasına xərcləndiyi deyilir. Lakin bu təmir işlərinin heç biri bazarın təhlükəsizliyini təmin etməyib.
Bazarda hələ bir çox infrastruktur problemləri var, o cümlədən Təbrizdə köhnəlmiş kanalizasiya şəbəkəsi yenidən qurulmalıdır.
Mədəni İrs, Əl Sənətləri və Turizm Baş İdarəsi tərəfindən mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunan bazar tarixi eroziyaya məruz qalıb.
Təbriz bazarı, İranın bölgə bazarlarının misilsiz bir nümunəsidir.
Bununla belə, son illərdə şəhər dizaynına laqeyd yanaşılıb və bazara keçmişdəki kimi qayğı göstərilmir.
Təbii ki, bu, bazarın sosial-iqtisadi funksiyasını da azaldıb.
Hökümət və dövlət tərəfindən tədbir görülmədikcə, bazarın durumu getdikcə pisləşəcə bilər.
